Średniowieczna świątynia w Żmijewie jest jednym z najstarszych i stosunkowo dobrze zachowanych obiektów sakralnych w naszym regionie. Ten kościół był w rękach luteran oraz katolików. Przez niemal 300 lat stanowił filię brodnickiej fary.
Pierwsze wzmianki na temat wsi pochodzą z roku 1298. Jednak historia osady jest zapewne znacznie wcześniejsza i może się wiązać z jednym z najstarszych grodzisk obronnych w tym rejonie. Mieściło się ono na wschodnim brzegu jeziora Niskie Brodno i było zasiedlane już w VII wieku. Sama lokacja Żmijewa w 1298 roku nierozerwalnie łączyła się z powstaniem miasta Brodnicy. Parafia w Żmijewie została założona w pierwszej połowie XIV wieku. Prawdopodobnie więc w tym czasie Krzyżacy zbudowali tu kościół.
W okresie reformacji około roku 1565 kościół zajęli luteranie. Nie ma co prawda dowodów na to, że ewangelicy dopuścili się ogołocenia świątyni z jakichkolwiek cennych obrazów czy innych dzieł sztuki. Biorąc jednak pod uwagę niezwykłą surowość wnętrz ich świątyń i rezygnowanie z jakichkolwiek zdobień, złoceń, czy ozdób, nie można tego wykluczyć. Praktykowanym zwyczajem ewangelików po przejęciu katolickich świątyń było na przykład usuwanie stamtąd obrazów i zamalowywanie wszystkich fresków wapnem. Katolicy odzyskali świątynię dopiero po 32 latach – w roku 1597. Jednak na początku XVII wieku kościół po raz drugi przejęli protestanci. Po ponownym przejęciu go przez katolików, świątynia wymagała już gruntownego remontu. Po śmierci wprowadzonego w tym czasie katolickiego proboszcza żmijewska świątynia straciła samodzielność i od roku 1641 została przyłączona jako filia do kościoła w Brodnicy.
Wartym uwagi jest fakt pod jakim wezwaniem działał ten kościół. W trakcie wizytacji w roku 1670 zapisano w dokumentach: „Kościół pod wezwaniem Narodzenia Matki Boskiej”. Jednak według starszego zapisu z roku 1647 wynika, że świątynię wybudowano pod wezwaniem „Wniebowzięcia Matki Boskiej”. W późniejszym okresie wezwanie zmieniono na Jakuba Apostoła – patrona chroniącego od żywiołów. Ta zmiana miała się dokonać po wielkim gradobiciu, które nawiedzało te tereny.
W latach 1641-1921 świątynia w Żmijewie była kościołem filialnym, a więc podlegającym kościołowi w Brodnicy. Dopiero w 1921 roku stała się odrębną parafią. W okresie powojennym do parafii w Żmijewie dołączono część wsi Karbowo, którą wyłączono z parafii farnej w Brodnicy.
Wiatrowskaz i chorągiewka
Kościół pod wezwaniem Jakuba Apostoła w Żmijewie usytuowany jest na nieznacznym wzniesieniu. Ta salowa, dziewięcioprzęsłowa budowla oparta została na planie wydłużonego prostokąta. Dolne ściany korpusu wymurowano z cegły w układzie wendyjskim, natomiast górne wraz z wieżą – w gotyckim. Mała, prostokątna zakrystia, z zachowanymi śladami łuków romańskich ?wybudowana została przy pierwszym przęśle wschodnim od północy. W narożu zewnętrznym została ona wzmocniona ceglaną szkarpą, dobudowaną zapewne w późniejszym okresie. Główne wejście znajduje się pod w kwadratową wieżą. Portal posiada kształt ostrołuku obramowanego podwójnym profilowanym uskokiem z formowanej cegły. Drugie wejście mieści się w połowie długości korpusu kościoła od południa. Ta boczna kruchta została dobudowana prawdopodobnie w I poł. XVII wieku. Świątynię pokrywa dach siodłowy, a nad wieżą namiotowy (kryte dachówką). W szczycie i na wieży widoczne są ślady pierwotnej konstrukcji dachu nad korpusem. Także dach na wieży był pierwotnie wyższy i bardziej spiczasty. Na szczycie mieści się ruchomy wiatrowskaz, a na wieży chorągiewka z datą „1730”.
Wnętrze pierwotnie nakryto tak zwanym pozornym sklepieniem kolebkowym. Dopiero od roku 1935 umocowany został strop belkowy w dzisiejszej postaci. Zakrywa on wnętrze kościoła i kruchty. W zakrystii znajduje się sufit, a pod wieżą tak zwany strop płaski. Wejście na wieżę mieści się od strony nawy. Między wieżą, a nawą od południa mieści się nadwieszone przejście na chór muzyczny. Wewnętrzne ściany rozczłonkowane zostały wysokimi, zamkniętymi półkoliście wnękami, wewnątrz których osadzono ostrołukowe witraże. W jednej z ostrołukowych wnęk umieszczono stojak z chorągwiami procesyjnymi i pogrzebowymi. Do kruchty wiedzie również ostrołukowe wejście ze sfazowanym uskokiem. W bocznych ścianach kruchty zachowały się dwie wnęki z sedillami. Mieści się tam również pamiątkowa tablica z napisem: „Boże litościwy, przyjmij do Królestwa Swego dusze tych kilkuset Polaków zamordowanych przez hitlerowców w latach 1939-1945 i potem dla zatarcia śladów spalonych w Brzezinkach nad jeziorem Bachotek. Cześć ich pamięci”.
Rzeźby i polichromie
Wyposażenie wnętrza pochodzi z XIV – XX wieku. Na szczególną uwagę zasługują zachowane na ścianie wschodniej fragmenty gotyckiej polichromii, przedstawiającej postać Jezusa Chrystusa w majestacie, a po jego bokach Matkę Bożą Dobrej Opieki i św. Krzysztofa. Malowidło ukazuje zapewne dzień Sądu Ostatecznego. Na ścianie zachodniej zachował się wizerunek postaci na koniu – św. Jerzego lub św. Marcina oraz inne niezidentyfikowane sceny i banderole z nieczytelnymi już inskrypcjami.
Większa część wnętrza została pokryta polichromią, którą wykonał około roku 1930 Stefan Wojciechowski. Ołtarz główny zbudowany został w stylu późnego renesansu zapewne w połowie XVII wieku. Zawiera on kilka gotyckich rzeźb – m.in. Matkę Boską z Dzieciątkiem z ok. 1370 roku ( ta rzeźba została skradziona), Chrystusa Zmartwychwstałego z przełomu XIV i XV wieku, św. Katarzyny (?) – barok z pierwszej połowy XVIII wieku, św. Barbary – gotyk z XIV/XV wieku, św. Jana Chrzciciela – gotyk z XIV/XV wieku oraz niezidentyfikowanego świętego. Na bocznej ścianie zawieszony był drewniany krucyfiks w typie mistycznego na Drzewie Życia. Ta gotycka rzeźba, wykonana w drugiej połowie XIV wieku od roku 1988 znajduje się w depozycie Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie. W kruchcie pod wieżą zawieszony jest ponadto późnobarokowy krucyfiks z XVIII wieku. Na uwagę zasługuje także konfesjonał z około 1540 roku z fragmentami późnogotyckich stall. Ponad obecnym stropem na obu ścianach szczytowych kościoła fragmentarycznie zachowała się gotycka polichromia z drugiej połowy XIV wieku. Malowidło jest jednak znacznie uszkodzone i wyblakłe.